vrijdag 31 juli 2015

Nieuw boek: de 12 oerkarakters in storytelling

Archetypes en hun basisplots



Op dit moment werk ik aan een nieuw boek voor Atlas Contact - de Schrijfbibliotheek. Het wordt een vervolg op Storytelling in 12 stappen maar gaat nu dieper in op: Hoe creër ik onvergetelijke karakters in mijn verhalen?

Om als schrijver, regisseur, acteur - of wat voor storyteller je ook bent –dynamische en  authentieke karakters te creëren is het gebruik van archetypes van onmisbare waarde. Archetypes vind je in bijna alle vormen van literatuur, in mythen, spookjes en filmscripts. Het zijn herkenbare, universele karaktertypes en symbolen die van alle tijden zijn, in ieder tijdperk weer in unieke vorm opduiken en die verhalen urgentie en diepgang verlenen.
Het boek behandelt 12 archetypen, universele blauwdrukken, die je als schrijver of verhalenmaker kunt gebruiken bij karakter- en plotontwikkeling.
Het legt op praktische wijze hoe de 12 archetypes kunnen inspireren je verhaalontwikkeling te verdiepen en te verrijken.

Het is een vervolg op Storytelling in 12 stappen, op reis met de held, dat in 2010 verscheen en waarin een universeel verhaalmodel, gebaseerd op de Reis van de Held van Joseph Campbell, wordt behandeld. Het hielp al vele schrijvers en verhalenmakers bij het ontwikkelen van verhalen.

Zoals in Storytelling in 12 stappen al duidelijk wordt is de Reis van de Held geen bedacht model maar een observatie van een mythisch design. Het betreft een aantal principes  die ten grondslag liggen aan het leven en daarmee ook aan de wereld van verhalen.
Veel mensen die het boek lazen, omdat ze op zoek waren naar praktische schrijfgids, kwamen er achter dat het ook een gids is voor het echte leven, een pakket aan levenslessen. Ze herkenden hun eigen opgaven, dilemma’s in de mythische heldenreis en ontdekten dat verhalen vertellen en delen (storytelling) bekrachtigend kan werken en zelfs strategieën en suggesties oplevert voor meer succes, levensvreugde of het leren omgaan met tegenspoed.
Maar zodra je de wereld van verhalen binnentreedt – of het nu gaat om persoonlijke verhalen, sprookjes, mythen, romans of films – je komt terugkerende karakters tegen. Jonge helden op zoek naar iets, de vijand, wijze oude mannen of vrouwen, magiërs, grappenmakers, de beoogde geliefde, etcetera. Het was Jung die deze universele, terugkerende karakters de naam Archetypes gaf, waarmee hij doelde op collectieve overgeërfde psychische patronen die verborgen liggen in het collectieve onbewuste.
Verhalen, sprookjes, mythen, maar ook dromen en fantasieën, komen voort uit dat collectieve onbewuste. Hetzelfde oerkarakter duikt verbazingwekkend genoeg steeds weer op in diverse culturen en tijden, in de dromen van individuen en in de collectieve, mythische verbeelding van de mensheid.
Begrip van en inzicht in deze verschijnselen is een van de meeste krachtige hulpmiddelen voor verhalenmakers en schrijvers omdat ze herkenbaar en universeel zijn. Schrijvers maken intuïtief vaak al gebruik van archetypes. Maar dit boek geeft meer kennis en inzicht; het bewust hanteren van archetypen vergroot je vakmanschap als verhalenmaker.

Hopelijk ben je straks, als je dit boek gelezen hebt, vertrouwd met de 12 archetypes, kun je daar eindeloos op variëren en ga je ze ook overal herkennen, ook in je eigen leven en werk.



De reis naar Ithaca



Wanneer je je reis naar Ithaca aanvangt,
bid dan dat de weg lang mag zijn,
vol avontuur, rijk aan stof tot kennis.
Wees niet bang voor de Lestrygonen
en de Cyclopen en de toornige Poseidon.
Je zult volk van dat soort nooit tegenkomen zolang
je gedachten verheven blijven en
fier gevoel je lichaam en geest vervult.
Je zult de Lestrygonen nooit ontmoeten,
noch de Cyclopen en de grimmige Poseidon,
als je ze niet in je ziel met je meedraagt,
als je ziel ze niet voor je oproept.

Daarom, bid dat de weg lang mag zijn,
dat het vele zomerochtenden moge geven,
dat je zo vol vreugde, zo vol genot
nooit eerder geziene havens aandoen mag!
Blijf rondhangen op Phoenicische markten
en koop er vele schone zaken:
parelmoer en koralen, amber en ebbenhout
en zoetgeurende parfums van allerlei soort.
Koop zoveel zoetgeurende parfums als je kunt.
Bezoek massa's Egyptische steden,
om er te leren, te leren van hen die kennis bezitten.

Houd je geestesoog steeds vast op Ithaca gericht,
daar te komen is je uiteindelijke doel.
Maar haast je vooral niet,
je reis kan beter jaren en jaren duren.
Werp er desnoods pas het anker uit wanneer je al oud bent,
rijk aan alles wat je onderweg hebt verworven,
maar zonder nog iets van Ithaca te verwachten.
Ithaca schonk je die heerlijke reis,
maar nu heeft ze je niets meer te geven.
En al tref je er niets aan, dan heeft ze je toch niet bedrogen:
met alle wijsheid die je vergaard hebt, met zoveel ervaring,
begrijp je dan stellig wat Ithaca's zeggen willen.





Konstantinos P. Kaváfis 
vertaald door Cornelis Buddingh'

zaterdag 13 juni 2015

Zijn of niet zijn... Luisteren naar Horatio


'To be or not to be… '
Wat is beter…? De kwelling van het woedend lot verdragen of liever sterven… slapen? Hamlet speelt met de gedachte uit het leven te stappen. Eén dolkstoot en daarmee van alles af zijn. Ja, dat lijkt hem wel wat. Niet alleen is het leven en dat wat het van hem vraagt, een zware last, dat wat daarna komt is ook onzeker en vervult hem met angst omdat hij het niet kent. Hamlet voelt zich een lafaard omdat hij niet kan kiezen.

Hoe zat het ook al weer met Hamlet?
Prins Hamlet is een filosofiestudent die wordt teruggeroepen naar Denemarken omdat zijn vader, de koning van Denemarken, plotseling is overleden. Als hij thuis is, komt hij erachter dat zijn moeder in de tussentijd al weer getrouwd is met zijn oom Claudius die nu plaats neemt op de troon. Hamlet is woedend. Hij was immers de troonopvolger en bovendien: hoe haalt zijn moeder het in haar hoofd zo snel al weer te trouwen. Tot zover de uiteenzetting, maar dan volgt de oproep, de wake up call. Hamlet ontmoet in de nacht de geestverschijning van zijn vader die hem laat weten dat hij vermoord is door Claudius en Hamlet daarom oproept tot wraak. Hamlet is in de war. Was die geestverschijning echt? Klopt het dat zijn vader vermoord is? Wat moet hij doen? Hij besluit krankzinnigheid voor te wenden om zo achter de waarheid te komen. Een reizend toneelgezelschap instrueert hij een scene te spelen waarbij iemand gif in het oor van een slapende koning druppelt, zoals Claudius dat bij zijn vader gedaan heeft. Bij het zien van de scene reageert Claudius als door een wesp gestoken en verraadt daarmee dat hij inderdaad de moordenaar is. Hamlet heeft zijn bewijs en kan nu in principe overgaan tot de wraak die van hem gevraagd wordt, maar hij blijft twijfelen. De beroemde monoloog van Hamlet gaat over innerlijke verscheurdheid, over geteisterd worden door gepieker en getwijfel. Hij raakt er depressief van. Hij voelt zich geïsoleerd.

Denken of voelen
Zijn ratio probeert orde te scheppen, maar angst en twijfel gaan hem beheersen. Hij is niet meer in staat naar zijn gevoel te luisteren en maakt als gevolg daarvan het uit met zijn liefje Ophelia: hij kan zijn hart niet meer volgen. Zijn daadkracht wordt om zeep geholpen. Op het toppunt van zijn innerlijke verscheurdheid komt hij tot de uitspraak: ‘To be or not to be, that is the question’.

Voor mij gaat deze beroemde monoloog over of je in tijden van twijfel en angst in staat bent volledig aanwezig te zijn. Hamlet kan niet kiezen. En wat gebeurt er als je niet kan kiezen, dan raakt je geest overactief en blokkeer je de natuurlijke stroom van het leven, je gevoel blijft buiten spel. Gevolg is vastzitten in je kop met zorgen, angsten en twijfels, getob en geneuzel en achter jezelf en de feiten aanlopen óf erop vooruit lopen.

Als het leven tegenzit, of als het gevaarlijk wordt, kruipen we het liefst onder de dekens tot het voorbij is. Ontsnappen… Slapen is verblijven in een prettig niets, waar niets van ons wordt verlangd, waarin we kunnen dromen, waarin de tijd geen rol speelt, waar onbegrensde mogelijkheden zijn.

Flipperkast
Maar dat rusteloze verstand houdt ons ervan af. Het flippert en fladdert heen en weer van verleden naar toekomst, als een jonge hond. En met deze dwangmatige activiteit worden bergen giftig afval geloosd in de vruchtbare grond van onze geest. We worden er gek van.
De idiote flipperkast, die onze geest is, produceert bij een 'normaal' iemand zo’n 60.000 gedachten en verhalen (plus bijbehorende gevoelens) per etmaal waarvan 95% betrekking heeft op het verleden en meestal negatief of tobberig is. Deze tirannie lijkt op een grammofoonplaat die is blijven hangen. We herkauwen als koeien en de bijbehorende gevoelens die naar boven komen, laten je weten dat je nu niet gelukkig bent en dat geluk hoogstwaarschijnlijk ergens in een denkbeeldige toekomst ligt. Of ze vertellen je dat je iets op een ander manier had moeten aanpakken, of je gedachten klampen zich vast aan een uitspraak van een ander. 

Horatio
De enige manier om er aan te ontsnappen is naar je innerlijke stem te luisteren. Deze innerlijke stem wordt in het verhaal van Hamlet gerepresenteerd door zijn beste vriend Horatio. Horatio betekent: Hogere Rede, ofwel het Hogere Zelf, ook wel Intuïtie. 
Jaap Ruseler legt in de Symposion Reeks over Shakespeare uit dat Horatio de verpersoonlijking is van het wezen in Hamlet: zijn hart. Horatio is de enige die overleeft in het verhaal (Het wezenlijke kan kennelijk niet vergaan). De rest gaat jammerlijk ten onder omdat het ik-gericht is. Boodschap van Shakespeare is: niet naar je hart luisteren leidt isolement en uiteindelijk tot de dood. 

Intuïtie 
Afstemming tussen hoofd en hart is een issue vandaag de dag. In onze westerse wereld zijn hartskwesties lange tijd in de koelkast geplaatst. Feiten, ratio en rendement maken de dienst uit. Maar aan het ik-gerichte denken komt hoe dan ook een einde. We kunnen kiezen. Ofwel naar 'Horatio' luisteren ofwel jammerlijk ten onder gaan.


dinsdag 5 mei 2015

Hoe creëer je een mythe?


12 archetypes en hun oerplots


Hoe creëer je een mythe of legende van jezelf, je bedrijf of je product? Het antwoord ligt voor de hand: je creëert een mythe als je een sterk, vitaal en ‘echt’ verhaal hebt. Een hartstochtelijk verhaal dat raakt, een verhaal waarmee je duidelijk maakt welke unieke bijdrage je te bieden hebt aan een wereld in voortdurende beweging. 
Een ‘echt’ verhaal is niet een kwestie van slimme marketing of een handige storytelling-truc, maar vraagt een wezenlijk andere benadering. Het begint met zelfonderzoek. Wie ben ik? Wat drijft mij? Wat motiveert mij ten diepste? En dat betreft een archetypisch onderzoek naar diepere drijfveren en naar de mechanismes die je gedrag sturen.

Wat zijn Archetypes eigenlijk?
Eigenlijk was het Plato die al de grondslag legde voor de Archetypen, maar Carl Gustav Jung introduceerde ze binnen de (diepte)psychologie.  Jung schreef: “De psyche is niet van vandaag. De voorgeschiedenis gaat miljoenen jaren terug. Individueel bewustzijn is slechts de bloesem en de vrucht van een seizoen, ontsproten aan de eeuwige wortelstok onder de aarde.”

Archetypes kun je zien als een soort psychische energieën, je wordt er mee geboren en ze maken deel uit van het collectief onbewuste van de hele mensheid. Het zijn oerindrukken, psychische inprentingen, die instinctief gedrag oproepen. 

Het zijn overigens niet de beelden zelf, of de symbolen, die opgeslagen zijn in onze psyche, maar het traject waarlangs de beelden of drijfveren ontstaan. Er is een prikkel van buitenaf, die triggert een mechanisme en een bepaald instinctief gedrag treedt in werking. 
Als een vrouw zwanger wordt, dan wordt het Moeder-archetype in haar wakker, dat ervoor zorgt dat ze haar kind verzorgt en koestert. Een seksuele prikkel roept een seksuele drift op. Bij het scheppen van een kunstwerk helpt de innerlijke Kunstenaar ons bij het creëren.

Archetypen oefenen hun invloed onbewust uit, maar we kunnen ons er bewust van worden en ze zelfs bewust gaan inzetten, als waren het talenten of innerlijke gidsen.

De mensheid heeft duizenden oerbeelden in diverse culturen ontwikkeld. Deze oerbeelden kunnen tot een klein aantal archetypen worden teruggebracht. Denk maar aan de Heks, de Draak, de Rivier, de Maagd, de Duivel, de Held, de Moeder, de Koning etc. Ook de Enneagrammen zijn archetypes, evenals de tekens van de dierenriem en afbeeldingen van de Tarot. Jean Bolen schreef jaren geleden al haar succesvolle boeken ‘Godinnen in elke vrouw’ en ‘Goden in elke man’. En in oude culturen, bijvoorbeeld bij de Grieken en de Hindoes vervulden de Goden de rol van de archetypes. Demeter als moedergodin, Zeus als vader en leider, Aphrodite als godin van de liefde. Je riep ze aan, vereerde ze, als je ze nodig had. 

Ik ben zelf een fan van Carolyn Myss, Jean Bolen, Jean Houston en Carol Pearson. Deze Jungiaans geschoolde Amerikaanse auteurs hebben het werk van Jung op eigen wijze opgepakt en uitgewerkt.
De indeling van 12 archetypes die Carol Pearson ontwikkelde, is voor mijn werk behulpzaam. Haar theorie ('Awakening the hero within' and 'What Story are you Living?' ) biedt een helder en goed doordacht overzicht en onderzoekmodel en bevat zelfs een assessment-tool en een zelfonderzoeksmethode. Carol Pearson heeft haar indeling ook uitgewerkt voor merkontwikkeling en branding in het boek ‘The Hero and the Outlaw’.

Hoe kunnen archetypes helpen bij het creëren van een onweerstaanbaar verhaal?
Beschouw ze als karakters die een bepaald oerplot leven, personificaties van herkenbare  en universele drijfveren. Mist jouw karakter archetypische trekken, dan kun je er vergif op innemen, dat het verhaal blijft rammelen.
En ja, ook een bedrijf ( dat een verhaal wil vertellen) heeft een identiteit, drijfveren en karaktertrekken. Alles wat bestaat, alles wat leeft, heeft nu eenmaal wezenskenmerken. En deze kenmerken zijn - als het goed is - archetypisch. In de diepte gaat alles op elkaar lijken.

Het onderzoek naar 'hoe creëer ik een mythe' begint met de vraag met welke 3 van de 12 archetypes is de meeste verwantschap of is van toepassing op mijn hoofdpersoon? En welke van de drie springt het meest in het oog? Kijk dan welk oerplot daaraan is verbonden  en wat dat betekent voor de spanningsopbouw in je verhaal.

Dit zijn de 12 archetypes:
Het Onbevangen Kind is vol vertrouwen, puur, loyaal en optimistisch. Het wil graag een gevoel van veiligheid behouden en is blijvend op zoek naar het verloren gegane paradijs. Valkuil is naïviteit en een gebrek aan realisme. Schaduw: niet willen groeien en ontkenning.

Oerplot: de hoofdpersoon begint aan een wonderbaarlijk of nieuw avontuur en transformeert in een ander archetype, of is de side kick van een ander figuur.
Verhalen: Alice in Wonderland, La Vita e Bella



Het Weeskind is realistisch en no-nonsense. Het voelt zich - na de val uit het paradijs - eenzaam, miskend, wellicht geëxploiteerd. Maar deze ervaring heeft gezorgd voor het vermogen hard te werken, realisme en empathie. 
Valkuil is slachtofferschap en anderen altijd de schuld van alles geven. Schaduw: op allerlei manieren aandacht opeisen, erbij willen horen en cynisme.

Oerplot: de hoofdpersoon heeft te maken gehad met verraad, verlies of traumatische gebeurtenis en moet dat zien te overleven. 
Verhalen: Het lelijke jonge Eendje, My fair Lady, Assepoester.



De Strijder kan voor zichzelf opkomen en toont moed, discipline en vastberadenheid. De held strijdt voor wat er werkelijk toe doet en heeft een hekel aan zwakte en machteloosheid. 
Valkuil is alles als een strijd zien. 
Schaduw: in een eeuwige strijd verwikkeld blijven.

Oerplot: Het typische oorlogsplot waarin het gaat om winnen of verliezen. De held moet daarvoor een groot obstakel overwinnen. En het is erop of eronder.

Verhalen: Heracles, Superman, De Amazones




De Voedster, (ook wel de Moeder) zorgt en helpt anderen, toont compassie en heeft een groot gevoel van generositeit. Heeft een hekel aan egoïsme en onverschilligheid. 
Valkuil is zich altijd maar wegcijferen. Schaduw: compulsief betuttelen, claimen en martelaarschap.

Oerplot: Een genereus persoon laat zien dat anderen helpen een wezenlijk verschil kan maken.

Verhalen: Mary Poppins, Demeter, Moeder Theresa



De Avonturier is op zoek naar een ander, beter leven en vertrekt uit de vertrouwde omgeving. Ambitieus en autonoom zoekt hij zijn eigen weg. Valkuil is altijd maar op zoek zijn en onrealistische doelen stellen. Schaduw: eeuwige, onrustige zoeker.

Oerplot: De avonturier laat een saaie of onbevredigende situatie achter zich en begint aan een innerlijk of fysieke reis. Uiteindelijk vindt hij wel of niet waar hij naar op zoek was.

Verhalen: Into the Wild, De Alchemist, Arthur Legende



De Rebel wil alles veranderen en op zijn kop zetten. Streeft naar de metamorfose. Hij is bereid zichzelf in de  strijd te gooien, ook al moet hij dat met de dood bekopen. 
Valkuil is obsessief gedrag, criminaliteit en gewelddadigheid. Schaduw: zelfvernietiging.

Oerplot: De hoofdpersoon ondergaat al of niet vrijwillig het proces van loslaten van bezittingen, gewoontes, relaties met als doel verandering te bewerkstelligen. Dat kan goed of slecht aflopen.

Verhalen: De mythe van Inanna, het verhaal van Job, Dionysos, IS-strijders



De Geliefde wil zich ten diepste verbinden en het hart openstellen voor de ander. Laat toewijding en passie zien en is als de dood de liefde te verliezen. Valkuil is de verslaving aan liefde, seks en genot. En geen nee kunnen zeggen. Schaduwplot: verslaafd, jaloers ten onder gaan.

Oerplot: twee geliefden willen bij elkaar zijn maar externe factoren belemmeren dat. 

Verhalen: Eros en Psyche, Romeo en Julia, Don Juan




De Kunstenaar wil een nieuwe werkelijkheid creëren en de wereld mooier achterlaten dan hij is. Talenten: creativiteit, originaliteit, vakmanschap, gedrevenheid. Angst voor mislukking is groot. Schaduwplot: obsessief en rusteloos en nooit iets afmaken.

Oerplot: een artiest, innovator die tegen de heersende moraal (verdrukking)  in een manier moet vinden om zijn creatieve visie tot uitdrukking te brengen en daar waardering voor moet zien te vinden.

verhalen: Amadeus, The Color Purple, Walk the Line



De Koning(in) is de meester over zijn of haar rijk (het innerlijk rijk) en manifesteert zich in volle kracht. Hij streeft naar harmonie en voorspoed. Is competent en voelt zich verantwoordelijk. Angst voor chaos en controleverlies.  Schaduw: de tiran of de controlfreak.

Oerplot: De verantwoordelijkheid nemen een land, groep, familie (waar chaos, wanbeleid of armoede heerst) te besturen en dat kan goed of slecht aflopen.

Verhalen: The Lion King, Elizabeth, King Arthur, King Lear, Macbeth, The Kings Speech




De Wijze is op zoek naar de waarheid en wil inzichten en kennis verwerven. Bezit kennis en wijsheid en ironie. Het gaat om studie, begrip en transcendentie. Grote angst is dat alles een illusie blijkt te zijn of ongelijk te hebben. Schaduwplot: koud, rationeel, veroordelend en dogmatisch zijn.

Oerplot: het verhaal begint met een mysterie of raadsel (wetenschappelijk, historisch, een moord) dan komt de Wijze die het probleem probeert op te lossen. 

Verhalen: Sherlock Holmes, A Beautiful Mind, Boeddha





De Magiër beschikt over een grote innerlijke en spirituele kracht, een helder visie en houdt verbinding met het hogere. Kracht om te helen, te transformeren. Maakt gebruik van magie en synchroniciteit. Angst voor het negatieve en de macht over het kwaad verliezen. Schaduwplot: duivelskunstenaar.

Oerplot: Iets is er mis, er is een ziekte of iets moet worden geheeld. De Magiër transformeert en heelt, maar blijft graag aan de zijlijn omdat hij zelf geïnspireerd wil blijven.
Verhalen: Merlijn de tovenaar, Harry Potter, Voldemort, de heldin in Chocolat, Wizard of Oz, Jezus





De Nar is de levenskunstenaar. Hij is onthecht en vrij, geniet van het leven. Hij is de geestkracht (humor)  zelf en spiegelt de dwaasheid van het leven. Hij leeft in het moment en verlicht het pad. Angst voor levensloosheid en apathie. Schaduwplot: spelletjes blijven spelen en het leven nooit serieus nemen.

Oerplot: komisch of ontregelend plot waarin het hoofdkarakter dommig is of grappen maakt over anderen

Verhalen: Laurel and Hardy, trickster stories, Nasrudin, absurde verhaaltjes, The Office, Jiskefet


Icoontjes van Bert Stegeman : kijk op Bertkunstopdekaart.nl