Waanzin in verhalen

Het thema van de boekenweek dit jaar is ‘waanzin’. Een dankbaar onderwerp als het gaat om het vertellen van verhalen. In bijna alle goed vertelde verhalen zit wel een vorm van waanzin. Dat kan variëren van een beetje verwardheid tot krankzinnigheid. En alles wat daar tussen ligt. We vinden voorbeelden van komische onzinnigheid, narrige grappen, chaotische verwikkelingen, vervreemding, leugens, intriges, onwaarheden, vormen van razernij, jaloezie en woede, dronkenschap, psychische rusteloosheid, illusies, obsessies, wanen, gekte en alle variaties van dien.

Gestoord of krankzinnig

Zonder een beetje gekte, geen goed verhaal. Je kunt makkelijk een lijst samenstellen met wereldberoemde literatuur waarin de hoofdpersoon gek, gestoord of waanzinnig is. Voor mijn eindlijst op de middelbare school las ik Dagboek van een Gek van Gogol. Ik vond Heathcliff uit Wuthering Heights ook behoorlijk gek. Ik was dol op het Magisch realisme van Hubert Lampo en Johan Daisne en verslond de verhalen van Edgar Allen Poe. En ik hou nog steeds van een beetje gestoorde, absurdistische gekte.
Trouwens... wie schrijft is gek. Heel veel schrijvers lijken te kampen met milde tot hevige vormen van waanzin. Sanne Hovius schreef in het kader van het boekenweekthema een boek over gekte in de letteren en komt met talloze intrigerende voorbeelden. Zo schreef Gerard Reve aan zijn huisarts: "Ik ben niet gestoord, ik ben krankzinnig". Simon Vestdijk had psychische problemen, evenals Virginia Woolf, Lord Byron en August Strindberg.
Schrijven is lijden. 

Overal gekte 

Dat ware kunstenaars een beetje getikt zijn is een kant van de medaille. Waanzin is aan de andere kant een inspiratiebron voor de verhalenverteller. Shakepeare bijvoorbeeld is een meester. Die zorgde voor een hele schakering aan waanzin, blinde drift en destructie in zijn stukken: King Lear wordt krankzinnig, Lady Macbeth laat zich leiden door genadeloze ambitie, Hamlet is obsessief, De feeks laat zich maar niet temmen en Othello vermoordt uit wilde jaloezie zijn geliefde Desdemona. 

En dan die Griekse mythen. Zevenkoppige draken, cyclopen, slangenhoofden, Cerberus, de driekoppige hond. De overspelige Zeus, de razende Poseidon, de destructieve kracht van Kali. Tamelijk waanzinnig allemaal. 

En vergeet de sprookjes niet: een kikker die een prins wordt, broers die in raven veranderen, handjes die worden afgehakt, een keizer die denkt dat hij nieuwe kleren aan heeft, terwijl hij in zijn blootje loopt, een vader die beweert dat zijn dochter goud uit stro kan spinnen, een zeemeermin die haar vissenstaart omruilt voor twee benen, boze heksen, wreedheid, toverkunsten.

Waanzin van alle tijden

Ook eigentijdse verhalen en tv series weten van wanten. Denk maar aan Harry Potter, House of Cards, Breaking Bad, Dexter, Vampires, Twin Peaks, Fargo… verhalen over mensen die met gekte geconfronteerd worden, met magie, met wreedheid, ambitie, obsessies, wanen, illusies, magie. Voor elk wat wils, voor jong en oud is er wel iets te vinden. 

Wat is waanzin eigenlijk?

De vraag is: waarom houden we van waanzin en gekte in verhalen? 

Het antwoord is: omdat in ieder van ons een waanzinnige schuilt. 

Misschien kun je waanzin het beste omschrijven als een losgeraakt gevoel, een gevoel waar geen afstand meer van genomen kan worden. Het gevoel vliegt uit de bocht en wordt een heftige emotie en de persoon in kwestie verliest zichzelf. Met alle gevolgen van dien. Whah!!!

Wie kent het niet. We hebben allemaal wel eens een rood floers voor ogen gekregen of werden verteerd door jaloezie, kampten met depressieve gevoelens of logen dat het gedrukt stond. We hebben allemaal lichtere en zwaardere obsessies en verslavingen. 

Leven of dood.

Waanzin is wellicht het tegenovergestelde van innerlijke harmonie en leidt meestal tot destructie, de dood. Dat heeft niet alleen Shakespeare er goed in gehamerd, we zien het in allerlei verhalen terugkomen.

We vertellen er graag over en genieten van de verhalen over waanzin, gekte en narigheid omdat we het dan zelf niet hoeven meemaken. Om te zien hoe de balans weer hersteld wordt aan het einde. Of niet. Om er van te leren dus. Omdat het bij het leven hoort. En om de gevolgen ten diepste te ervaren van zo’n ontspoorde toestand, waarna we kunnen zeggen: ‘Dat dus nooit!’
Noem het sublimatie of catharsis, het werkt.

Contrast

Verhalen laten ons zien dat er in iedereen waanzin schuilt en dat die heel dichtbij is en verdomd makkelijk grip op ons kan krijgen.
Maar als het goed is, leren we ervan, worden we een beetje wijzer omdat we worden we geraakt. Ook al sterft de held, ook al loopt het slecht af, ook al is het wreed, morbide, onzinnig... een goed verhaal bestaat bij de gratie van het contrast.
Er is nu eenmaal geen licht zonder duisternis.

Je suis Charlie, et je suis Tarik

Het belang van de heldenmythe in tijden van verwarring

(Dit bericht verscheen ook op www.storytellingacademy.nl)
In de klassieke heldenmythe reflecteert de gezondheid van de koning of de koningin het welbevinden van een land of koninkrijk.
Als de koning gezond is en de koningin vruchtbaar, is er niets aan de hand, maar als de leider gewond is of ziek, is er een probleem. Om het koninkrijk te helen moet een held erop uit om een heilig object of een medicijn te zoeken, of een heldin moet een bijna onmogelijke opdracht vervullen. Doel is heling en herstel, blokkades verwijderen zodat liefde kan stromen.


The waste land
Op dit moment vertoont onze wereld tekenen van een ziek koninkrijk. Het is het metaforische dorre land, the waste land. Dodelijke virussen, kanker, terrorisme, milieu-crises, economische onzekerheid, persoonlijke wanhoop, frustratie en vervreemding, armoede, miljoenen ontheemden. Al deze ellende reflecteert de staat van onze collectieve ziel. De koning is ziek. Maar wat is er nodig? Naar welk medicijn moeten we als held op zoek? En welke draken vinden we op onze weg?

Betekeniscrisis
Karen Armstrong schrijft in haar nieuwe boek In naam van God, dat we mondiaal lijden aan betekenisloosheid. We hebben te maken met wereldwijde betekeniscrisis. 
En ja, je zou kunnen zeggen dat de terreurdaden, maar zelfs ook het kapen van het NOS journaal door een verwarde ziel… de directe gevolgen zijn van deze betekeniscrisis. Waartoe zijn wij op aarde?

Er gebeurde iets opmerkelijks na de terreuraanslag in Parijs. We riepen massaal: ‘je suis Charlie’. Het is net als wat Kennedy destijds zei: ‘Ich bin ein Berliner’. Ik identificeer me, betekent dat. Dat is prachtig, maar natuurlijk zijn we ook Youssef of Achmed. Gisteren las ik: wij zijn allemaal Tarik. JesuisTarik.  
De verwarde ziel van Tarik reflecteert onze collectieve ziel.

Multiddimensionaal
Wij zijn als mensen zijn multidimensionale wezens. In ons innerlijk koninkrijk huist een veelheid aan stemmen, aspecten, perspectieven en mogelijkheden. Het is de wereld in het klein.
Die aspecten maken soms ruzie en dat kan leiden tot innerlijke conflicten. Soms wordt een aspect diep weggemoffeld, onderdrukt of veracht of verwaarloosd, met alle gevolgen van dien. Soms neemt een bepaalde stem de overhand, voelt zich een hele pief. En daar ergert dat miskende stuk zich weer aan. 
Dus ja, ik ben Charlie, maar ik ben ook Tarik en de portier en de politieagent, en de weduwe van… en het hoofd van de veiligheidsdienst…. In mij huist zowel de held als de draak, de heks én het onschuldige prinsesje, the beauty ánd the beast. In mij wonen ze allemaal.

Maar het drama van het leven is dat we die veelheid aan aspecten in ons niet ervaren als zich een probleem aandient. We gaan ons dan onmiddellijk met een deelaspect identificeren. Met Charlie bijvoorbeeld, of juist alleen met zo’n Syrië-ganger. We komen vast te zitten in een beperkt bewustzijn. Het feit dat we – au fond – al die stemmen in ons meedragen zijn, zijn we uit het oog verloren. We worden kleine bange, gefrustreerde, verwaande, arrogante, wanhopige mensjes met opgeblazen ego’s en we zijn onze grootsheid vergeten. 


De prins en de draak
De vraag is dus: hoe verhoudt de prins zich tot de draak? Hoe speel ik het spel met mijn innerlijke demonen, mijn gefrustreerde innerlijke terroristen? De muppets op het balkon of de apen op mijn schouder? Wie heeft hier het hoogste woord? Met wie identificeer ik me het meest? Bind ik de strijd aan met dat wat niet in mijn kraam te pas komt? Verstop ik de draak in de kelder? Hak ik hem de kop af? Duw ik de heks de oven in? Of ga ik in dialoog.
Wat is er ten diepste nodig om de zaak te herstellen?

Hier komen verhalen in beeld. Verhalen leren ons hoe we afscheid kunnen nemen van dat beperkte bewustzijn. Daar gaat de klassieke heldenmythe over. Het proces van Ego naar Zelf.

De held bereikt een punt dat hij een grotere versie van zichzelf wordt, wijzer. Hij is over zijn eigen schaduw heen gesprongen, hij heeft tegenstellingen verzoend, obstakels verwijderd die de liefde blokkeerden. Hij laat zien dat het een alles met het ander te maken heeft. Dat de prins en de draak twee kanten van dezelfde medaille zijn.



Puzzel
De wereld van nu lijkt op zo’n puzzel van heel veel stukjes – wel 7 miljard - die allemaal kris kras doorelkaar liggen. Ieder van ons moet op pad om zijn of haar stukje te vinden en dit te plaatsen in het grote geheel. Hiervoor is persoonlijke creatieve inzet nodig, ieders individuele talenten moeten worden benut. Als er genoeg mensen zijn die ‘hun’ stukje vinden en die kunnen plaatsen in het grote geheel, komt dat de wereldpuzzel ten goede. 
Zo kunnen we betekenis geven, het plaatje heel maken en het koninkrijk helen.

Maar als we terugschrikken, in de angst schieten, arrogant worden, in onze frustratie blijven steken, of ons steeds maar met een deelaspect identificeren creëren we een gat in de puzzel.

Verhalen leren hoe je dat stukje kunt achterhalen, hoe in je grootsheid kunt stappen, hoe je tegendelen met elkaar kunt verenigen, zodat de liefde kan stromen. 

Misschien schiet daarom steeds de strofe uit het gedicht van Rilke me te binnen…

Wellicht is alles wat er aan verschrikking leeft
in diepste wezen wel niets anders dan iets
dat onze liefde nodig heeft